میزان فرونشست در کشور ما حدود ۹۰برابر استانداردهای جهانی است! استان تهران بدترین شرایط را از نظر فرونشست سالانه در کشور دارد و به‌عقیده کارشناسان فرونشست حتی بالاتر از آلودگی هوا و زلزله احتمالی, سلامت و معیشت مردم استان تهران را تهدید می‌کند.
به گزارش خبرنگار محیط زیست ؛ وضعیت فرونشست زمین در ایران به‌شدت بحرانی است و پدیده فرونشست به‌جز استان گیلان, تمام مناطق کشورمان را درگیر کرده است. عمق این پدیده از دشت‌های کشور گذشته و در استان‌های تهران, اصفهان, فارس و خوزستان به مناطق مسکونی نیز خسارات جدی وارد کرده است.
میانگین فرونشست زمین در ایران 30 سانتی‌متر در سال است که این مقدار ایران را به‌عنوان چهارمین کشور درگیر با پدیده فرونشست در جهان معرفی کرده است.
وضعیت فرونشست در استان تهران بحرانی‌تر از سایر مناطق کشور است و آمار عجیب فرونشست سالانه 40 سانتی‌متر در برخی از مناطق دشت ورامین و شهریار ثبت شده است! فرونشست تهران که متخصصان از آن به‌عنوان "بمب ساعتی" زیر پای مردم تهران از آن یاد می‌کنند, به‌علت کاهش سطح آب‌های زیرزمینی, جای‌گذاری نادرست ساخت‌وساز‌ها و اسکان بیش از حد جمعیت در این استان حاصل شده است.
تجربه‌های موفق مهار فرونشست در بسیاری از کشورهای جهان وجود دارد و علی‌رغم وضعیت بحرانی فرونشست در کشور و آسیب‌های این پدیده به محیط زیست, اقتصاد و وضعیت معیشتی مردم, کارشناسان معتقدند که هنوز برای مهار پدیده فرونشست دیر نیست و در صورت اراده متولیان و استفاده از نظرات کارشناسان و تجربه سایر کشورها می‌شود کاری کرد تا این بحران فروکش کند و مهار شود.
برای بررسی ابعاد مختلف پدیده فرونشست و روش‌های مهار و پایان دادن به این چالش و بحران بزرگ که دامن‌گیر مردم استان تهران و اکثر استان‌های کشورمان شده است, میزبان دکتر سید محسن طباطبایی مزدآبادی؛ دبیرکل انجمن علمی اقتصاد شهری ایران, دکتر مهدی زارع؛ استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله و دکتر علی بیت‌اللهی؛ رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه و شهرسازیبودیم؛ در ادامه مشروح بخش نخست این گفت‌و‌گوها تقدیم مخاطبان ارجمند خبرشناسشده است:
تسنیم: با توجه به اینکه آمارهای فرونشست در استان تهران بالاتر از سایر استان‌های کشور است و آمار عجیبی که تا 40 سانتی‌متر در سال برای فرونشست استان تهران ثبت شده است, کدام مناطق استان بیشتر در معرض خطر فرونشست قرار دارند و کدام عوامل، وضعیت بحرانی فرونشست در استان تهران را رقم زده است؟
دکتر زارع: بر اساس آمارهای سازمان نقشه‌برداری در محدوده جنوب شرق و جنوب تهران یعنی دشت ورامین, شهریار, جاده ساوه, نسیم‌شهر, صبا‌شهر, نازی‌آباد, محدوده بزرگراه آزادگان و بوستان ولایت شرایط بحرانی‌تری از نظر شدت فرونشست دارند.
هفته گذشته نیز فروچاله ایجادشده در نسیم‌شهر در فاصله 2 خیابان به 12 منزل مسکونی آسیب زد و ساکنان این خانه‌ها را آواره کرد! فروچاله ایجادشده در نسیم‌شهر در محدوده فرونشست بزرگ زمین در این منطقه ایجاد شده است.
به‌طور کلی برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی علت اصلی فرونشست در کشور است که استان تهران نیز از این قاعده مستثنا نیست و بهره‌برداری بیش از اندازه از آبخوان‌ها دلیل اصلی افزایش شدت فرونشست در این استان محسوب می‌شود؛ تراکم بالای جمعیت در استان تهران و سکونت بیش از 22 درصد از جمعیت ایران در محدوده پیرامون تهران در استان‌های تهران و البرز نیاز آبی را در این منطقه به‌شدت بالا برده است که این امر منجر به برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی و در نتیجه آن، افزایش شدت فرونشست در این استان شده است.
تأمین نیاز آبی برای صنعت, شرب و کشاورزی برای جمعیت بیش از 14میلیونی استان تهران, تعادل استفاده از منابع آبی را در این استان به‌هم زده است؛ در حالی که در شرایط عادی 70 درصد از آب مورد نیاز از منابع آب سطحی و آب پشت سدها و 30 درصد آب مورد نیاز از منابع آب زیرزمینی تأمین می‌شود, این نسبت در استان تهران به‌عکس شده و 70 درصد از آب مورد نیاز استان تهران از منابع آب زیرزمینی تأمین می‌شود!
مشکلات آبی ایجادشده در مناطق پایین‌دست سد ماملو یکی از نمونه‌های افزایش نیاز آبی در استان تهران است؛ سد ماملو در سال 1386 با مخزنی به‌حجم 250 میلیون مترمکعب آب در محل تلاقی رودخانه جاجرود و رودخانه دماوند ایجاد شده است و کشت و صنعت مردم در شهرهای ورامین, پاک‌دشت و پیشوا را محدود کرده است؛ قرار بود که اگر مخزن این سد به‌طور کامل پر شود, 150 میلیون مترمکعب از آب آن به مردم شهرهای مذکور داده شود اما حجم آب در مخازن 5 سد استان تهران در پایان شهریور 1400 به 503 میلیون مترمکعب کاهش یافت (حدود یک‌سوم ظرفیت اسمی) و به‌دلیل کاهش شدید حجم مخازن سدهای تهران و افت محسوس میزان ورودی آب این سدها، سهم برداشت از منابع آب زیرزمینی برای تأمین آب شرب افزایش یافت.
سد ماملو حجم مخزنی در حدود 170 میلیون مترمکعب داشت، این میزان در تابستان 1400 به 70 میلیون مترمکعب رسید؛ بیشتر این مقدار نیاز، صرف تأمین نیاز آبی شهر تهران می‌شود و در نتیجه مردم مناطق پایین‌دست از نعمت استفاده از آب رودخانه جاجرود و دماوند, بی‌نصیب مانده‌اند. سال آبی 1400 ـ 1399 با حجم ورودی حدود یک میلیارد و 300 میلیون مترمکعب به مخازن سدهای پنجگانه استان تهران به اتمام رسید و این در حالی است که این حجم ورودی در سال آبی 1399 ـ 1398 به‌میزان 2 میلیارد و 200 میلیون مترمکعب بود یعنی با یک کاهش حدود 900 میلیون مترمکعبی ورودی آب به سدها مواجه شدیم.
دکتر طباطبایی: میزان فرونشست در کشور ما حدود 90 برابر استانداردهای جهانی است! فرونشست در استان تهران از دهه 70 از دشت ورامین در جنوب شرق استان شروع شد و با گذشت زمان علاوه بر اینکه گستره آن افزایش پیدا کرد, بر شدت آن نیز افزوده شد؛ همان طور که در صحبت‌ها به آن اشاره شد, برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی علت اصلی فرونشست در تهران است که وجود حدود 44 هزار چاه غیرمجاز در این استان شنیده‌شده, نشان از شدت برداشت غیراصولی از منابع آب زیرزمینی دارد.
تراکم بیش از ظرفیت منطقه در استان تهران نیز از عمده‌ترین دلایل فرونشست در این استان است؛ نیاز به تأمین مسکن برای جمعیت تقریبی 12میلیون‌نفری استان تهران باعث خانه‌سازی بدون توجه به ظرفیت و پایداری خاک و اصول مهندسی ساخت مسکن, در مناطقی که خاک ظرفیت بارگذاری ندارد شده است،
همین بی‌توجهی به اصول ساختمان‌سازی سبب شده است که در کشور ما کوچک‌ترین زلزله‌ها با خسارات جانی و اقتصادی غیرقابل جبرانی همراه می‌شود اما در کشوری مانند ژاپن، زلزله 9ریشتری تنها یک تلفات انسانی به‌جای می‌گذارد!
در سال‌های اخیر در شهریار که یکی از بحرانی‌ترین مناطق تهران در زمینه وقوع فرونشست است, اراضی از باغات به ساختمان‌های مسکونی تبدیل شده‌اند و همچنین حدود 3000 هکتار بافت فرسوده در استان تهران به کانون فرونشست تبدیل شده است؛ آزمایش‌های خاک‌شناسی در استان تهران نمادین است و ساخت‌وساز‌ها بدون توجه به ساختار و توان خاک صورت می‌گیرد.
عدم مدیریت یکپارچه نیز از دیگر دلایل افزایش شدت فرونشست در تهران است؛ دستگاه‌های زیادی در رابطه با این پدیده مسئولیت دارند که این تعدد دستگاه‌های مسئول منجر به کند شدن نظارت و اختلال در روند مهار فرونشست در استان تهران شده است؛ به‌طور قطع اگر یک سازمان واحد مسئولیت اقدامات لازم برای مهار فرونشست را عهده‌دار شود، شرایط بهبود پیدا می‌کند.
شهرداری می‌تواند در صورتی که اختیارات قانونی لازم را داشته باشد به‌عنوان یک نهاد تأثیرگذار در موضوع فرونشست عمل کند؛ همان طور که در شهرهای تورنتو, ونکوور و توکیو نیز واگذاری اختیارات به شهرداری و عملکرد شهرداری‌ها به‌عنوان دولت محلی مستقل, نتایج مثبتی را به‌دنبال داشته است.
تسنیم: پدیده فرونشست یکی از بزرگترین بحران‌های کشور محسوب می‌شود و خطر آن به‌جز گیلان, تمام استان‌های کشور را تهدید می‌کند, با وجود این، این مسئله مهم همواره از سوی دستگاه‌های مسئول و آحاد مردم نادیده گرفته شده است؛ به‌نظر شما دلیل این بی‌توجهی به این بحران بزرگ که تبعات گسترده اجتماعی، اقتصادی، شهری و... دارد، چیست؟!
زارع: اثرات پدیده‌هایی مانند زلزله بلافاصله پس از وقوع قابل مشاهده هستند اما فرونشست یک پدیده بطئی و تدریجی است و اثرات آن به‌تدریج و در طول زمان ایجاد می‌شود؛ اثرات پدیده فرونشست می‌تواند از زلزله نیز شدیدتر باشد اما به‌دلیل تدریجی بودن, مردم خطر آن را حس نمی‌کنند و توجه کمتری به آن می‌شود.
دلیل دیگر این است که ما در کشور نگاه درازمدت به مسائل و موضوعات نداریم؛ به‌عنوان مثال در بند 3 الگوی اسلامی ـ ایرانی پیشرفت که شرایط کشور در سال 1444 را تشریح می‌کند به سلامت محیط زیست, آبی, انرژی و امنیت غذایی در کشور اشاره شده است اما در عمل برنامه‌های توسعه و سیاست‌های کشور به‌گونه‌ای اجرا می‌شود که نشانی از عملکرد دوراندیشانه و توسعه پایدار در آن دیده نمی‌شود.
فرونشست زمین ناشی از بهره‌برداری بیش از حد از آب‌های زیرزمینی یک مشکل حیاتی ملی است؛ توزیع فضایی فرونشست زمین برای مدیریت مؤثر زیست‌محیطی و برنامه‌ریزی زمین در مناطق مستعد فرونشست بسیار مهم است؛ عدم توجه به زیست‌پذیری و توسعه اقتصادی پایدار, یک مشکل عمده است که برای میلیون‌ها نفر در ایران، به‌ویژه در مناطق شهری، تهدید ایجاد می‌کند.
توسعه بر اساس بهره‌برداری از منابع آب شیرین زیرزمینی, مخاطره فرونشست را ایجاد می‌کند؛ کاری که به‌صورت فوری در ایران باید انجام دهیم، جلوگیری از توسعه فرونشست زمین، با جلوگیری از بهره‌برداری بیشتر از سفره‌های آب زیرزمینی است.
سرعت بیشینه فرونشست در 12 ماه منتهی به خرداد 1400 در دشت ورامین به حدود 30 سانتی‌متر در سال رسید! این میزان حدود دو برابر دو دهه قبل است و نشان می‌دهد که در چنین منطقه مهمی که هم منطقه کشاورزی است و هم شریان‌های حیاتی مهم مانند راه‌آهن و آزاد‌راه از آن عبور می‌کند، به مسئله فرونشست زمین باید با جدیت بیشتری بپردازیم... .
(پایان بخش نخست)
انتهای پیام/