بنا به گفته دبیر میز کتاب دیجیتال مرکز ملی فضای مجازی، حدود ۱۲ میلیون نفر در ایران از نشر الکترونیک استفاده می‌کنند که تنها ۲.۵ میلیون نفر از این میزان به صورت قانونی است.
به گزارش خبرنگار فرهنگی ، شیوع ویروس کرونا طی سال‌های گذشته تمام کسب و کارها را تحت تأثیر خود قرار داد. در این میان، صنعت نشر کشور نیز که در چند سال گذشته با بحران‌های مختلف روبرو بوده و فراز و نشیب‌های متعددی را پشت سر گذاشته، از این قاعده مستثنی نبوده است.
نشر ایران که عمدتاً به فعالیت به صورت سنتی خو کرده، در مواجهه با شرایط جدیدی که ویروس کرونا ایجاد کرده بود، چندان توان رویارویی نداشت. از یک سو، خریدهای حضوری، به خصوص در ماه‌های نخست سال 99، به شدت کاهش یافت؛ به طوری که بنا بر آمارهای اعلام شده گاه تا 90 درصد کاهش یافت. از سوی دیگر، افزایش بی‌سابقه قیمت کاغذ و دیگر ملزومات نشر نیز گاه ناشران را غافلگیر کرد. اما در این میان، آنچه شاید برای نشر ایران مایه خرسندی باشد، پوست‌اندازی نشر سنتی و حرکت آن به سمت استفاده از شیوه‌های نو در ارائه آثار است؛ شیوه‌هایی که تا پیش از این ناشران به دلایل مختلف کمتر به آن رغبت نشان می‌دادند.
استفاده از ظرفیت‌های نشر الکترونیک طی سه سال گذشته پس از شیوع کرونا، با رشد چشمگیری روبرو بود. این مسئله برای نشر ایران که معمولاً شیوه سنتی چاپ و نشر را بر دیگر روش‌های جدید ارحج می‌داند، یک گام رو به جلو محسوب می‌شود. اقبال ناشران به نشر الکترونیک و استفاده از ظرفیت‌های جدید، در نهایت منجر به ارائه عناوین بیشتر در این قالب و افزایش تعداد کاربران پلتفرم‌های فعال در این حوزه بود. گویی نشر الکترونیک که پیش از این به عنوان مرجع درجه دوم برای تهیه کتاب به شمار می‌آمد، به یکباره از حاشیه به متن وارد شد.
علی محمدپور، دبیر مجمع ناشران دیجیتال کودک و نوجوان و دبیر میز کتاب دیجیتال مرکز ملی فضای مجازی، در گفت‌وگویی با خبرشناسبه تغییر فضای نشر الکترونیک در بازار کتاب ایران در دوران پساکرونا اشاره کرد. به گفته او؛ تعداد مخاطبان این بستر در سال‌های پس از شیوع کرونا هر سال دو برابر می‌شود. این آمار در بخش کتاب‌های صوتی بیشتر است و تا چهار برابر تخمین زده می‌شود. مشروح گفت‌وگوی او با خبرشناسرا می‌توانید در ادامه بخوانید:
*تسنیم: آقای محمدپور! برای آنکه شناخت درستی از فضای کتاب الکترونیک در کشور داشته باشیم، برای مقدمه نیاز است که ببینیم اصلاً نشر الکترونیک در کشور چه جایگاهی در میان علاقه‌مندان به کتاب دارد و چه تعداد از ایرانی‌ها از این بستر استفاده می‌کنند؟
برای بررسی این موضوع ما کم و بیش آمارهای داخلی داریم، اما آمار جهانی بر مبنای آمارهای ارائه شده در استاتیستا که یک مرجع آمار به شمار می‌آید، می‌گوید که در ایران به صورت سالیانه بین 10-12 میلیون ایرانی در طول یکسال کتاب الکترونیک می‌خوانند، این بدان معنا نیست که حتماً کتاب را می‌خرند و می‌خوانند؛ بلکه این آمار نشان می‌دهد که مصرف کتاب الکترونیک در ایران این میزان است.
براساس همین داده‌ها، می‌توان گفت کسانی که در میان پلتفرم‌ها اشتراک دارند و از این طریق کتاب می‌خرند و می‌خوانند، حدود دو و نیم میلیون کاربر ثبت شده است که کل خرید این کاربرها در طول یکسال بین 230-250 میلیارد تومان تخمین زده شده است؛ رقمی که حدود چهار تا پنج درصد کل بازار کتاب براساس قیمت پشت جلد را تشکل می‌دهد. باید در نظر داشته باشیم که قیمت کتاب الکترونیک در ایران 30 تا 50 درصد قیمت پشت جلد کتاب چاپی محاسبه می‌شود؛ بنابراین اگر به لحاظ قیمتی پنج درصد گردش مالی کتاب را شکل می‌دهد، 10 درصد میزان فروش قانونی را نیز در دست دارد.
*تسنیم: آماری هم وجود دارد که مشخص کند چند درصد از کاربران از مسیرهای غیرقانونی کتاب خود را تهیه می‌کنند؟
مصرف غیر قانونی عدد بزرگتری است. اگر 12 میلیون ایرانی کتاب الکترونیک در طول سال مصرف می‌کنند و در پلتفرم‌ها، تنها دو و نیم میلیون یوزر ثبت شده است، سؤال اینجاست که باقی کاربران در کجا حضور دارند؟ مشخص است که از مسیرهای غیر رسمی استفاده می‌کنند، مانند پیج‌ها و کانال‌ها. بین 50 -75 درصد مصرف کتاب الکترونیک توسط کاربران به صورت غیر قانونی است؛ یعنی خرید آنها به صورت رسمی اتفاق نمی‌اقتد. مانند کتاب‌های دانشگاهی که گران است، در این شرایط دانشجویان کتاب را اسکن و بین خود توزیع می‌کنند که این کار با یک نرم‌افزار ساده گوشی همراه به بهترین شکل صورت می‌گیرد؛ به همین دلیل حجم مصرف کتاب‌های غیر قانونی الکترونیک بالاست.
*تسنیم: گردش مالی آنها چقدر تخمین زده می‌شود؟
گردش مالی این دسته از کتاب‌ها را به دلیل اینکه بخش بزرگی از آن رایگان است، نمی‌توان تخمین زد؛ زیرا گاه کانال‌های غیرقانونی عرضه این دست از محصولات هزینه‌های خود را از طریق فروش این آثار تأمین نمی‌کنند؛ بلکه بر استفاده از تبلیغات تکیه دارند. مثلاً وقتی دانشجویی، کتاب دانشگاهی را اسکن و بین دوستانش توزیع می‌کند، به فکر فروش آن نیست، اما با این حال مصرف کتاب صورت گرفته است.
وقتی کالایی به صورت غیر قانونی مصرف می‌شود، به این معنی است که مصرف قانونی آن کم شده است؛ بنابراین هرچه به پلتفرم‌ها اهمیت و گسترش داده شود، در واقع دایره مصرف غیر قانونی کوچک‌تر و کمتر می‌شود. در بازار غیر رسمی هم کتاب‌های قانونی ناشران عرضه می‌شود و هم کتاب‌های غیر قانونی؛ یعنی کتاب‌هایی که مجوز ندارند و مناسب نیستند. این نوع آثار در تعداد بالایی عرضه می‌شود و در دسترس همگان قرار دارد؛ به همین دلیل است که اگر پلتفرم‌ها توسعه یابند و حمایت شوند، اولین بازخوردش به ناشر بازمی‌گردد و در درجه دوم به توسعه رسمی فرهنگ. مثلاً اگر در حوزه موسیقی، به موسیقی اصیل بها داده شود، دیگر موسیقی زیرزمینی و غیرقانونی مجالی برای عرضه نمی‌یابد. در حوزه نشر الکترونیک هم وضعیت به همین منوال است.
البته نمایشگاه کتاب نشان داد که مسئولان ما هنوز این نگرش را ندارند و نمی‌دانند که چه حجمی از مردم از بازار غیر رسمی استفاده می‌کنند؛ به همین دلیل این بخش را هنوز چندان جدی نمی‌گیرند.
*تسنیم: پس از شیوع ویروس کرونا، استفاده از نشر الکترونیک در مقایسه با گذشته روند رو به رشدی را تجربه کرده است. آیا در این مدت تحلیلی با در نظر گرفتن مخاطبان انجام شده و سلیقه آنها مورد بررسی قرار گرفته است؟
بله، براساس بررسی‌های انجام شده مشخص شده است که بیشترین مصرف‌کننده‌های کتاب الکترونیک بین 25-35 سال سن دارند؛ قشر جوانی که تأثیرگذاری آنها در حال حاضر و در آینده زیاد است. همه این‌ها نشان می‌دهد که حوزه نشر الکترونیک، حوزه جوان و مهمی است.
*تسنیم: میزان استفاده از کتاب الکترونیک پس از شیوع کرونا در مقایسه با گذشته چه رشدی را تجربه کرد؟
سال 96 گردش مالی کتاب الکترونیک در ایران، حدود 20 میلیارد تومان بود، اما در حال حاضر این میزان به حدود 250 میلیارد تومان رسیده است. می‌توان گفت که میزان استفاده از کتاب الکترونیک حدوداً هر سال رشدی دو برابری را تجربه کرده است. در دوره کرونا این رشد به چهار برابر افزایش یافت، اما پس از فروکش کردن موج کرونا، کمی از میزان این رشد کاسته شد. به عبارت دیگر، این رشد هیجانی و شدید به رشد طبیعی خود بازگشته است. با این حساب، میزان اقبال به کتاب الکترونیک در هر سال رشد دوبرابری را تجربه کرده است.
در حوزه محتوا نیز همین‌طور است. در حال حاضر حدود 100 هزار عنوان کتاب در حوزه الکترونیک فعال است، بین تعداد کتاب‌های فعال و تعداد یوزر، رابطه مستقیمی وجود دارد. هرچقدر تعداد عناوین و گستردگی آن بیشتر می‌شود، تنوع مخاطبان نیز بیشتر می‌شود. هرچه عناوین بیشتر شود، حق انتخاب به یوزر هم بیشتر می‌شود. از سوی دیگر، با بزرگتر شدن تعداد عناوین و یوزر، گردش مالی این بازار نیز بزرگ می‌شود. ما در نشر سنتی با دو برابر شدن رشد اقبال و خرید کتاب مواجه نیستیم. این نکته را هم باید در نظر گرفت که تغییر قیمت کتاب الکترونیک در مقایسه با کتاب کاغذی، کمتر بوده است.
*تسنیم: نشر الکترونیک در این مدت چقدرتوانسته در جذب مخاطبانی که عموماً کتابخوان نبوده‌اند، موفق عمل کند؟
در حوزه کتاب صوتی این اتفاق رخ داده است. ما دو گروه از مخاطبان را داریم که به کتاب الکترونیک اقبال بیشتری نشان می‌دهد؛ نخست آن گروه‌هایی هستند که دسترسی به کتاب برای آنها وجود ندارد؛ مانند افرادی که در شهرهایی هستند که تهیه کتاب برای آنها سخت است یا کتاب برای آنها گران است و البته عادت مطالعه با گوشی همراه را نیز دارند یعنی صبح تا شب هم به گوشی نگاه کنند، اذیت نمی‌شوند.
گروه دیگر، افرادی بودند که اصلاً کتاب نمی‌خواندند و بیشتر شنوایی آنها فعال بوده است؛ یعنی اهل موسیقی و پادکست بودند. این دسته از مخاطبان بیشتر به سمت کتاب‌های صوتی جذب شدند؛ به همین دلیل اقبال به سمت کتاب‌های صوتی بیشتر است و می‌توان گفت که میزان اقبال به این دسته از آثار، در هر سال چهار برابر بوده است.
اکثر این افراد مخاطبانی بودند که کمتر اهل کتابخوانی بودند، چون کتاب خواندن تمرکز می‌خواهد. اما کتاب صوتی این امکان را برای مخاطب فراهم می‌کند که در هر شرایطی مثلاً رانندگی هم بتواند به کتاب گوش دهد. به همین دلیل، کتاب‌های صوتی مخاطبانی را فعال کرد که تا پیش از آن کمتر به سمت کتابخوانی تمایل نشان می‌دادند مانند زنان خانه‌دار.
*تسنیم: ما در دوران پس از کرونا با اقبالی که به سمت کتاب‌های الکترونیک شاهدش هستیم، با یک تغییر عادت کتابخوانی در ایرانی‌ها مواجهیم. فکر می‌کنید این تغییر عادت پایدار است یا ممکن است بعد از شرایط حاضر، تغییر کند؟
بخش زیادی از تغییرات دنیای اطراف ما، تغییرات مبتنی بر فناوری و جهانی است. اینطور نیست که عادتی را به خاطر شرایطی پیدا کردیم و بعد، آن را ترک می‌کنیم. مسیری که ما طی می‌کنیم، مسیری است که بسیاری از کشورها پیش از ما آن را طی کرده بودند. به همین خاطر گردش مالی کتاب الکترونیک در این کشورها رقم بالایی است؛ مثلاً در چین نسبت خرید کتاب الکترونیک با چاپی نزدیک به هم است. اینکه در ایران چه اتفاقی رخ می‌دهد؟ بخشی از آن جهانی است.
در حال حاضر رده سنی 25-35 سال مخاطبان اصلی کتاب الکترونیک هستند، آیا چند سال بعد هم این مخاطبان کتاب الکترونیک می‌خوانند؟ بله. گروه‌های قبلی که بزرگتر می‌شوند نیز وارد دایره مصرف کتاب الکترونیک می‌شوند؛ زیرا در فضای مصرف محتوای دیجیتال رشد کرده‌اند. هرچه جلوتر حرکت کنیم، بازار کتاب الکترونیک بزرگتر خواهد شد؛ چون این عادت در حال شکل‌گیری است.
*تسنیم: تا پیش از این ناشران به دلایل مختلف از جمله عدم آگاهی یا عدم اعتماد، کمتر حاضر بودند که از فضای نشر الکترونیک برای عرضه کارهایشان بهره ببرند. از سوی دیگر، نشر سنتی ایران با چالش‌های متعددی روبروست. در چنین شرایطی نشر الکترونیک چه کمکی می‌تواند به ناشران کند؟
نشر مکتوب عموماً با دو چالش روبروست؛ نخست کاغذ و مواد اولیه و دوم، توزیع و ویترین. شبکه‌های توزیع کتاب در کشور آنقدر قوی نیست که بشود کتاب را به همه نقاط کشور رساند. از سوی دیگر، با نوسانات ، تهیه مواد اولیه نیز به یکی از چالش‌های حوزه نشر کاغذی تبدیل می‌شود. اما این چالش‌ها در حوزه نشر الکترونیک دیده نمی‌شود؛ ویترین نامحدود است و متریال هم چون وجود ندارد، نشر کتاب آسان‌تر خواهد بود. به طور معمول، 30 درصد از درآمد را پلتفرم برمی‌دارد و باقی موارد به ناشر پرداخت می‌شود؛ طبیعتاً این روند به نفع ناشر است. از سوی دیگر، ناشرانی هستند که ابتدا کتاب را در نشر الکترونیک منتشر می‌کنند تا بازخوردها را بررسی کنند و پس از آن، کتاب را به صورت کاغذی نیز توزیع می‌کنند.
*تسنیم: بد نیست نگاهی هم بیندازیم به جایگاه نشر الکترونیک در منطقه. ایران از این منظر چه حرفی برای گفتن دارد؟
براساس بررسی‌های انجام شده می‌توان گفت که به لحاظ مصرف، در منطقه اول هستیم، اما به لحاظ گردش مالی- چون بخش قابل توجهی از مصرف از طریق غیرقانونی به خصوص در حوزه عمومی و دانشگاهی صورت می‌گیرد- ما این رتبه را نداریم؛ اگر این مصرف نیز در مسیر و کانال قانونی انجام می‌شد، جایگاه نخست منطقه از این منظر را نیز به دست می‌آوردیم. از این لحاظ کشورهایی مانند ترکیه و مصر از ما جلوتر حرکت می‌کنند.
از نظر فنی نیز مشکلی نداریم، افراد جوان و متخصصی در این حوزه فعالیت می‌کنند و شرکت‌هایی داریم که دانش‌بنیان هستند. اما به لحاظ قانونی ما با چالش‌های متعددی مواجه هستیم که نیاز است وزارت ارشاد و دیگر مسئولان در این زمینه هم‌اندیشی انجام دهند.
انتهای پیام/